De waarde van het woord

9 maart 2016

Als het om nepnieuws handelt of alternatieve feiten, we ontmoeten in deze tijden een ontwikkeling die mensen wier beroep om taal en informatie draait zeer van harte moet zijn. De titel van deze bijeenkomst in Nieuwspoort van journalisten en communicatie­medewerkers (7 maart) had mij betreft kunnen luiden: Quo vadis? Betreft het hier een hype, die wel weer overwaait of is er sprake van een structurele omslag in het communicatieproces? Indien er sprake is van een blijvende omslag, moeten we beseffen dat het gebruik van de taal een weg inslaat die slechts kan leiden tot meer onbegrip en misbruik. Dat pad tornt aan de meest menselijke waarde van taal als basis voor vertrouwen en eensgezindheid.

Betekenis en betekenisgeving

De waarde van het woord schuilt in eerste instantie in de betekenis. Dat komt neer op het nut van gedeelde betekenis. Als mensen bij het woord kat hieronder in beginsel hetzelfde woord verstaan, is dat wel zo handig. Dat zit ‘m niet het woord zelf. In een andere taal kan dit woord heel anders worden geschreven of klinken en zelfs nog een andere betekenis hebben. Dat woord is een afspraak, de duiding is een product van een collectieve overeenkomst. Een woord kan bij een ontvanger op grond van diens ervaring of herinnering een betekenis oproepen die neerkomt op een persoonlijke betekenisgeving: een kat is een dier met vier poten en nog wat kenmerken en daarnaast een dier dat mij in paniek met scherpe nagels in het gezicht sprong. Zo heeft iedereen een eigen beeld bij elk woord. Hier komt interpretatie om de hoek kijken, doorgaans gebaseerd op individuele herinneringen of duidingen. De verdere betekenis of duiding van die kat moet blijken uit de context. Deze wordt gevormd in samenhang met andere woorden. Het gaat dan om de aanvullende betekenis van zinnen, van uitspraken en beweringen. Eén woord is ook nooit een feit op zich of zelfs maar verifieerbaar.

Moeilijk door interpretaties

Interpretaties vervormen betekenissen en zijn in tweede instantie de werkelijke communicatie in het hoofd van de ontvangers. Iets publieks, iets openbaars wordt dus miljoenvoudig vertaald en begrepen. Nieuws en journalistieke teksten dienen bij voorkeur zo min mogelijk interpretabel te zijn. Men maakt er toch wel zijn eigen afwegingen bij. Interpretaties zijn de lezing van de ontvanger niet de bedoeling of intentie van de schrijver. Interpretaties leiden tot polarisatie, meningsverschil en zelfs gewelddadige strijd als het om woorden en informatie gaat en tot artistiek genoegen als het om muziek en kunst handelt.

Populisme

Funest zijn zwaarwegende duidingen bij woordgebruik, waarvan niet zonder meer duidelijk is wat de ontvanger hieronder dient te verstaan of wat de gebruiker of boodschapper zelf hieronder verstaat. Journalisten, mediabazen – in brede zin – en communicatiespecialisten dienen zich hier terdege van bewust te zijn. Journalistieke mediamedewerkers voorop. Zo’n woord in het tegenwoordige berichtenverkeer over bijvoorbeeld PVV’ers is populisme. Het wordt te pas en onpas opgevoerd als containerbegrip voor een bepaald type houding of reactie. De communicatie hier is, dat de gebruiker niet goed weet wat hij ermee aanduidt en de ontvanger evenmin. Miscommunicatie en erger misverstand zijn een fnuikende gevolg. En u kunt als snel waarnemen dat polarisatie het resultaat is. Andere woorden die door de kranten en ether vliegen en de goede verstandhouding verpesten zijn betitelingen als: fascisme, nationalisme of discriminatie. Mits ten onrechte gebruikt, moet dit worden aangemerkt als een zeer kwalijke soort aantijgingen.

We ervaren echter dat onder dat andere politici – als zij een tegenstander zwart willen maken – deze termen maar al te vaak gebruiken. Iemand zou mij al als discriminatoir handelend kunnen betichten doordat mij het gebruik van deze zegswijze ‘zwart maken’ voor de voeten te werpen. Laten we bedenken, dat als rechters in voorkomende gevallen na langdurige consideratie moeite hebben volgens de wet iemand te veroordelen voor discriminatoir gedrag of een overtreding van het recht van meningsuiting. Dit duidt erop dat u en ik in het dagelijkse verkeer snel aan de grens komen van wat eigenlijk wel of niet oorbaar is, als we niet tenminste met de nodige bijzinnen nuanceren en onderbouwen waarop de keuze voor onze bewoordingen stoelt.

Nuanceren vergt aan beide zijden moeite

Terug naar de momentane gang van zaken in het informatieverkeer. Ik citeer: “Zeven op de tien Nederlanders vertrouwen de media niet. De pessimistische conclusie is: we leven in een verweesde samenleving, waar de burgers zich vervreemd en verraden voelen omdat hun belangen niet langer worden vertegenwoordigd, waar ze overgeleverd zijn aan de mechanismen van de markt, globalisering en migratie, terwijl ze het gevoel hebben dat ze constant worden voorgelogen…We zijn bang dat zonder vertrouwen als lijmmiddel de maatschappij uit elkaar valt.” Dit is een citaat van politiek filosofe Ivana Ivkovic in het Filosofie Magazine van afgelopen maand.

Het is nogal wat, zoals zij de situatie beschrijft. U zult het niet zonder meer met haar eens zijn. Wat u vervolgens wilt weten, is waarop zij dit allemaal baseert en wat haar argumenten zijn. Kortom, wilt u werkelijk op één lijn met haar komen, dan heeft u minstens een uitgebreid onderbouwend artikel nodig, zoniet een heel boek en een scala aan praktische voorbeelden. Het zal duidelijk zijn, dat de lopende debatreeks waarbij het format voorschrijft dat de betreffende politicus zijn programmapunt over een zwaarwegend onderwerp even in één minuut moet toelichten, in het licht van bovenstaande beschouwing waardeloos is en in geen enkel opzicht voldoet aan de vele vragen die zijn standpunt oproept en die minstens een uitzending van een paar uur vergen. Het kijkpubliek zit daar niet op te wachten en vindt dat ook in grote getale nog eens niet de moeite waarde. Dus wat is de gemiddelde reactie of ontvangst: zegt de politicus in die ene minuut en nog twee aanvullende zinnen iets wat bij mijn mening in de buurt komt of distantieer ik mij zo ongeveer terstond? Communicatie over lastige onderwerpen vereist het format van een duurzame veerboot, veel bereidheid tot luisteren, veel vermogen tot een zinnig weerwoord en een uiteindelijke consensus, want elke andere uitkomst betekent boosheid, uitsluiting of erger tot geweld leidende confrontatie.

Tussen samen en amen ligt moeitedoening

Als CommTop het heeft over de waarde van het woord duidt de stichting op de volslagen erkenning dat we geen ander middel hebben dan de taal en het wederzijdse begrip bij gegeven eerlijkheid en duidelijkheid als we niet in wederzijdse afkeer terecht willen komen en in de handen van naar macht zoekende personen, omdat die juist in die onbeholpen tweedracht de goudmijn zien voor hun profijt. U ziet aan bovenstaande zin van 64 woorden hoeveel context ik nodig denk te hebben om ons standpunt duidelijk te maken. Ik kan het ook in één zin of slogan schrijven, nog altijd van 19 woorden: Hebt u geen tijd of zin om te luisteren, denken of reageren, geloof mij dan op mijn woord.

Wilt u het nog korter in 13 woorden?: ik verkondig de waarheid, volg mij en stop een tientje in mijn achterzak.